SZEŚĆ SMAKÓW - RASA
Ayurweda pojmuje smak pożywienia nieco szerzej niż ma to miejsce w naszej kulturze. Przywiązuje też do smaku potrawy większą wagę. Właściwie do pewnego stopnia dzięki ocenie smaku potrawy możemy określić, czy dany posiłek będzie sprzyjał naszemu zdrowiu, czy też nie.
Zgodnie z zasadami Ayurvedy, smak można określić na kilku poziomach. Więc przede wszystkim istnieje sześć smaków odczuwanych w ustach podczas jedzenia. Te smaki określa się słowem "rasa". Istnieje też koncepcja wywoływania przez poszczególne smaki skutków na sposób trawienia. I ten skutek nazywa się "wirja". Na ogół pożywienie o rozgrzewającym wirja poprawia trawienie posiłku, podczas gdy ochładzające wirja to trawienie pogarsza. Na tym nie koniec. Poszczególne smaki są skojarzone z właściwościami: smaki mogą być lekkie lub ciężkie, wodniste lub suche. Pożywienie o lekkich smakach jest na ogół łatwiejsze do strawienia, te o ciężkich - wymaga więcej energii.
Słowem "rasa" w Ayurvedzie zatem określa się smak. Ayurveda wyróżnia sześć smaków i przywiązuje do tej części wiedzy ogromną wagę. Właściwie wprost mówi, że poprawne zrozumienie i stosowanie tej koncepcji ma kluczowe znaczenie dla określenia zrównoważonej - i, co ważne, również satysfakcjonującej dla jedzącego - diety.
Pamiętacie, że wspomniałam, że dieta stanowi jeden z elementów leczenia. Nie ma więc nic dziwnego w tym, że podobnie jak zrozumienie koncepcji Tridosha ma znaczenie dla diagnozy, tak zrozumienie koncepcji rasa (smaków) jest niezmiernie istotne dla skutecznego leczenia. Istnieje ścisły związek między koncepcją pięciu elementów a sześciu smaków: każdy obiekt materialny składa się z kombinacji pięciu elementów: powietrza, ognia, wody, ziemi i z przestrzeni. Poszczególne połączenia tych pięciu elementów prowadzą do powstania sześciu smaków: słodkiego, kwaśnego, słonego, ostrego, gorzkiego i cierpkiego.
Poszczególne smaki, rejestrowane przez nasze zmysły, świadczą o tym, że smakowany produkt ma określone cechy. Cechy te można wywieść z dwóch podstawowych elementów, które budują dany smak. Jeśli tak, to oznaczałoby to, że produkt o danym smaku, jako posiadający cechy danych elementów, będzie mógł wpływać na daną energię (doszę) - osłabiać ją lub wzmacniać, zgodnie z zasadami "podobne wzmacnia podobne" i "przeciwieństwa osłabiają się wzajemnie". Przykładowo, smak słodki pochodzi z ziemi i wody, co oznacza, że smak słodki cechuje ciężkość, gęstość i wilgotność. Spożywanie żywności o słodkim smaku będzie więc wzmacniało doszę Kapha, która również ma cechy ziemi i wody.
Zrównoważona dieta powinna zapewniać wszystkie sześć smaków, jednak wzajemne ich proporcje powinny zależeć od doszy jedzącego i - ewentualnie - od zamierzonego oddziaływania na Vatę, Pittę i Kaphę.
Wspomnę jeszcze, zanim przejdę do dokładniejszego opisania sześciu smaków, że poza składem potrawy (a więc połączeniem smaków), szalenie ważne dla zdrowego jedzenia jest sposób przechowania produktów i przyrządzenia posiłku (wpływ na guna!), ale także wielkość porcji, a także czas i miejsce posiłku. Ważna też jest kolejność podawania potraw o różnych smakach: Ayurveda radzi, aby posiłek zaczynał się od słodkich potraw, gdyż ich natura jest ciężka i gęsta, co powoduje, że ich trawienie trwa dłużej. Na początku posiłku nasz ogień trawienny jest mocniejszy i lepiej sobie radzi z trawieniem takich potraw. Po słodkim rozpoczęciu można przejść do potraw o kwaśnym i słonym smaku. Następne z kolei mogą być potrawy ostre, gorzkie i cierpkie. Co ciekawe, zaleca się, aby na zakończenie posiłku zjeść malutką porcyjkę czegoś słodkiego - dla zwiększenia swojego zadowolenia z posiłku.
SŁODKI
elementy: ziemia, woda
właściwości: wychładza
wpływ na Tridosha: V -, P -, K +
Wpływ na sferę fizyczną: odżywia, buduje, wzmacnia tkanki
Wpływ nadmiaru na sferę fizyczną: problemy z metabolizmem tłuszczy, cukrzyca, otyłość
Wpływ na sferę mentalną: koi, uspokaja, zwiększa zadowolenie
Wpływ nadmiaru na sferę mentalną: apatia lub niepokój
Przykładowe produkty o słodkiej rasa: naturalnie słodkie owoce, jak brzoskwinie, śliwki, winogrona, melony, pomarańcze; warzywa jak słodkie ziemniaki, marchew, buraki; mleko, masło, produkty zbożowe takie jak ryż, chleb pszenny; zioła i przyprawy takie jak bazylia, such as basil, korzeń lukrecji, mięta, koper włoski i koper włoski. Ayurveda zaleca, aby unikać mocno przetworzonych słodyczy, takich jak batoniki i cukierki, zwłaszcza jeśli zawierają takie substancje dodatkowe, jak barwniki czy konserwanty.
Wirja smaku słodkiego jest ochładzająca, co oznacza schłodzenie i spowolnienie procesu trawienia. Słodki smak wytwarza w ciele wilgoć i ciężkość, co w dłuższej perspektywie, przy nadmiernym spożywaniu potraw słodkich oznacza zwiększenie masy ciała i jego nawodnienie. Jeśli jednak uda się zachować umiar w spożyciu potraw słodkich, zwiększymy zadowolenie z posiłku, skorzystamy także ze stabilizującej mocy smaku słodkiego.
Ayurveda, spoglądając na smaki w holistyczny sposób, opisuje również wpływ słodkiej rasa na emocje. Smak słodki, spożywany w sposób zrównoważony, przyczynia się do rozwijania poczucia miłości, dobrostanu i zadowolenia. Daje poczucie ulgi i spokoju. W nadmiarze jednak może prowadzić do samozadowolenia, bierności i inercji.
Wcześniej wpisałam symbole: V -, P -, K +. Oznacza to, że słodki smak przyczynia się do stabilizacji doszy Vata (poprzez zwiększenie elementów wody i ziemi) i zrównoważenie doszy Pitta (poprzez ochłodzenie). Dla doszy Kapha smak słodki ma wpływ wzmacniający, pogłębiający - elementu wody i ziemi osoby o dominującej Kapha mają aż nadto, stąd osoby Kapha na słodycze muszą szczególnie uważać. Co jednak nie oznacza - i to należy podkreślić - całkowitej eliminacji smaku słodkiego. Smak słodki jest potrzebny również i osobom Kapha - jednak w wyraźnie mniejszej ilości niż osobom, u których dominuje Vata czy Pitta.
I na koniec jedna uwaga dotycząca smaku słodkiego. Być może wyda się wielu z Was trywialna - jednak miło pokazać kolejną zbieżność tego, o czym wiemy na poziomie intuicyjnym, z czymś, o czym mówią ayurvedyjscy lekarze: wiele osób walczy z pociągiem do smaku słodkiego. Często bardzo w tym pomaga pozwolenie sobie na słodycz na innych poziomach życia - uczuciowych, emocjonalnych czy innych. Chodzi o to, co nam się ze słodyczą kojarzy. Jeśli nasze ciało stanie się zadowolone, zrelaksowane i spokojne, wtedy pociąg do słodyczy powinien się zmniejszyć.
SŁONY
elementy: woda, ogień
właściwości: ogrzewa
wpływ na Tridosha: V-, P+, K+
Wpływ na sferę fizyczną: nawilża i zmiękcza tkanki, odpowiada za równowagę minerałów w organizmie, zatrzymuje wodę
Wpływ nadmiaru na sferę fizyczną: zmarszczki, osłabienie, łysina, pragnienie
Wpływ na sferę mentalną: zwiększa entuzjazm, uspokaja, likwiduje niepokój
Wpływ nadmiaru na sferę mentalną: pożądliwość, gniew, niecierpliwość lub apatia
Przykładowe produkty o słonej rasa: sól stołowa, sól morska, sól kamienna, algi morskie
Smak słony jest rozgrzewający, ale też ciężki i wilgotny (choć nie tak ciężki i wilgotny jak smaku słodkiego). Rasa smaku słonego jest rozgrzewająca, jednak jego wipak jest słodki. Oznacza to, że potrawy słone na początku działają rozgrzewająco, jednak później ich wpływ jest raczej wychładzający i nawilżający. W dłuższej perspektywie, u osób jedzących więcej potraw o smaku słonym, dochodzi do zatrzymania wody. Jeśli chodzi o wpływ na emocje - niewielka ilość słonego smaku może zrodzić uczucie szczerości i przyczyniać się do stabilizacji emocjonalnej. Przedawkowywanie smaku słonego u niektórych wywołuje nadmierne usztywnienie się, skłonność do nadmiernego kontrolowania. Inne osoby mogą odnotować silne pragnienie ciągłego zaspokajania zmysłów - smaku w szczególności. Innymi słowy, nadmierna podaż smaku słonego może przyczynić się do trudnych do opanowania zachcianek smakowych. Każdy chyba zauważył, jak wciągające są orzeszki solone, chipsy i paluszki - jak trudno się od nich oderwać.
Smak słony może pomóc w zrównoważeniu doszy Vata poprzez swój ogrzewający i nawilżający charakter. Osoby o dominującej doszy Pitta lub Kapha powinny jednak stosować smaki słone z umiarem - wtedy odniosą z nich korzyści.
KWAŚNY
elementy: ziemia, ogień
właściwości: ogrzewa
wpływ na Tridosha: V-, P+, K+
Wpływ na sferę fizyczną: stymuluje apetyt, poprawia trawienie, wzmacnia serce, zmniejsza pragnienie i poczucie sytości
Wpływ nadmiaru na sferę fizyczną: osłabienie, pragnienie, gorączka
Wpływ na sferę mentalną: zwiększa aktywność intelektualną
Wpływ nadmiaru na sferę mentalną: uraza, zazdrość, gniew, niecierpliwość, nadpobudliwość
Przykładowe produkty o kwaśnej rasa: jogurt, ocet, ser, kwaśna śmietana, zielone winogrona, cytryny, hibiscus, owoc dzikiej róży, pikle, takie zioła jak kminek, kolendra, goździki.
Smak kwaśny działa rozgrzewająco. Również i wirja oraz wipak są kwaśne. Oznacza to, że smak kwaśny stymuluje trawienie, a jego rozgrzewające działanie można też odczuć i w dłuższej perspektywie.
Na poziomie mentalnym niewielka ilość smaku kwaśnego budzi zmysł realizmu. Nadmiar kwaśnego smaku może objawiać się zazdrością, gniewem, czy czymś, co można nazwać "cierpkim pesymizmem".
Osoby z dominującą doszą Vata mogą skorzystać na smaku kwaśnym, który pobudzi trawienie i rozgrzeje. Dla osób o dominującej doszy Pitta smaki kwaśne nie są zbyt korzystne z uwagi na rozgrzewający charakter. Z kolei dla osób o silnej doszy Kapha smaki kwaśne są zbyt wilgotne, mogą przyczyniać się do wzrostu masy ciała
OSTRY
elementy: ogień, powietrze
właściwości: ogrzewa
wpływ na Tridosha: V+, P+, K-
Wpływ na sferę fizyczną: ogrzewa ciało, wzmaga pocenie się, poprawia metabolizm i zmniejsza nerwobóle
Wpływ nadmiaru na sferę fizyczną: pragnienie, zmniejszenie wydzielania płynów związanych z układem rozrodczym, osłabienie, omdlenia, bóle pleców i okolic talii
Wpływ na sferę mentalną: otwiera umysł i zmysły
Wpływ nadmiaru na sferę mentalną: podirytowanie, niecierpliwość, gniew
Przykładowe produkty o ostrej rasa: cebula, chrzan, chilli, imbir, czosnek, asafetyda, pieprz Cayenne Pepper, czarny pieprz, gorczyca.
Ze wszystkich smaków smak ostry jest najcieplejszy i najmocniej pobudza trawienie. Jest lekki i bardzo suchy. Także i wipak smaku ostrego jest ostry, co oznacza, że smak ostry działa rozgrzewająco i osuszająco również i w dłuższej perspektywie. Jeśli chodzi o wpływ na emocje - smak ostry działa pobudzająco, motywująco, stymulująco. Nadmiar smaku ostrego w pożywieniu jednak może prowadzić do agresji, niechęci, niekontrolowanej złości.
Szczególnie korzystnie wpływa na osoby o dominującej Kapha - osuszając i nadając lekkości. Większe ilości ostrego smaku mogą natomiast podrażnić osoby o dominującej Vata lub Pitta. Osoby Vata mogą nawet skorzystać na ostrym smaku z uwagi na rozgrzewający wpływ, jednak powinny uważać na zrównoważenie smaku ostrego innymi, wilgotniejszymi smakami.
GORZKI
elementy: przestrzeń, powietrze
właściwości: ogrzewa
wpływ na Tridosha: V+, P-, K-
Wpływ na sferę fizyczną: oczyszcza, odtruwa, zmniejsza nadmiar tłuszczu i wody w ciele, łagodzi pragnienie i gorączkę, działa antybiotycznie
Wpływ nadmiaru na sferę fizyczną: nadmierne wydzielanie gazów, problemy żołądkowe, wyczerpanie
Wpływ na sferę mentalną: sprawia, że zmysły działają jaśniej, że wyraźniej odczuwa się emocje, poza tym pomaga zapanować nad zachciankami jedzeniowymi
Wpływ nadmiaru na sferę mentalną: niepokój, lęk, bezsenność
Przykładowe produkty o gorzkiej rasa: korzeń mniszka lekarskiego, rabarbar, gorzki melon, takie warzywa jak sałata rzymska, szpinak, boćwina, przyprawy: kurkuma, kozieradka.
Smak gorzki jest najzimniejszy i najlżejszy ze wszystkich smaków. Mimo że również i jego wirja jest chłodna, to wipak - ostry. Oznacza to, że smak gorzki po początkowym ochłodzeniu może działać rozgrzewająco. Jest też wysuszający.
Na poziomie emocji smak gorzki może rozszerzać świadomość. Już w umiarkowanych ilościach może spowodować poczucie niezadowolenia, które jednak okazuje się pomocne w dążeniu do celu. Nadmiar smaku gorzkiego w pożywieniu powoduje... zgorzknienie - poczucie rezygnacji, rozczarowania, smutku.
Smak gorzki jest szczególnie cenny dla zaburzonej doszy Pitta z powodu swojej lekkości, suchości i chłodu. Korzystnie też wpływa na doszę Kapha. Osoby Vata powinny potrawy o smaku gorzkim spożywać ostrożnie.
CIERPKI
elementy: ziemia, powietrze
właściwości: ochładza
wpływ na Tridosha: V+, P-, K-
Wpływ na sferę fizyczną: działa oczyszczająco, pomaga w stabilizacji poziomu cukru we krwi, zmniejsza zawartość tłuszczu i wody w ciele
Wpływ nadmiaru na sferę fizyczną: nadmierne wydzielanie gazów, zaparcia, bóle serca, pragnienie
Wpływ na sferę mentalną: uspokaja myśli, usuwa apatię, sprawia, że zmysły działają jaśniej, że wyraźniej odczuwa się emocje
Wpływ nadmiaru na sferę mentalną: niepokój, lęk, zatroskanie, bezsenność
Przykładowe produkty o cierpkiej rasa: niedojrzałe banany, żurawina, granaty, fasola, kwiat muszkatołowy, pietruszka, bazylia, szafran.
Smak cierpki działa ochładzająco. Także wirja tego smaku jest chłodna, z kolei wipak jest ostry i działa lekko rozgrzewająco. W krótkiej perspektywie smak cierpki jest więc lekki, schładzający i suchy, w dłuższej - lekko ogrzewający, ale nadal lekki i suchy. Potrawy o smaku cierpkim hamują i osłabiają proces trawienia.
Wpływ smaku cierpkiego w umiarkowanych ilościach na emocje pomaga w zachowaniu trzeźwego, realistycznego podejścia do życia.
Potrawy o smaku cierpkim pomagają w równoważeniu dosz Pitta i Kapha, natomiast osobom o dominującej doszy Vata cierpkich smaków w zasadzie nie poleca się.
Powinnam jeszcze wspomnieć, że potraw o dominującym smaku cierpkim nie ma zbyt wiele. Częściej smak cierpki pojawia się łącznie z innymi smakami, np. w żurawinie, granatach i niektórych niedojrzałych owocach łącznie ze smakiem kwaśnym. Wiele warzyw zawiera elementy smaku cierpkiego.